Thú Văn chương - Tăng Ngọc Minh

_________________

Tha Hương xin hân hạnh giới thiệu đến bạn đọc  tác giả Tăng Ngọc Minh tức  Thầy Hồ văn Thủy - Cựu giáo sư Triết và cũng là cựu Hiệu Trưởng của trường Trung Học Nguyễn Trung Trực Kiên Giang (1963 - 1970 ). Chúng em kính chào Thầy và ân cần giới thiệu bài viết của Thầy đến Qúy Thầy Cô, học sinh Kiên Giang cùng bạn đọc khắp bốn phương ...

Trân trọng

Tố Lang & Ngọc Vân

1- Văn chương Hay

Chất thẩm mỹ trong văn chương

Nói về thẩm mỹ là nói đến tổng thể Hay Đẹp Lạ nhưng thế nào là văn thơ hay, đẹp , lạ,  hợp với sự mong đợi là vấn đề vô cùng phức tạp, phức tạp vì mỗi tác giả mỗi khác, phức tạp vì Hay Đẹp Lạ là một khối thống nhất nên rất khó phân tích một cách chính xác được .Thông qua một số tác phẩm thành danh ta thử tách chúng ra cho dễ thấy.

 Văn chương Hay có thể hiểu là văn hay chữ tốt tức bao gồm tất cả các yêu cầu về hình thức và nội dung từng chữ, từng câu, từng cấu trúc toàn bài sao cho đạt được các nguyền tắc về ngữ pháp, từ vựng, cách diễn đạt, cách tạo những đoạn chuyển (để câu chuyện được mạch lạc)  ..nghĩa là chí ít  cũng thông suốt được những nguyên tắc ngữ học ở cấp phổ thông. Đa số các nhà văn, nhà thơ, nhất là thời tiền chiến, đã thành danh ngay khi chỉ đạt trình độ ngữ văn bậc tú tài nhưng họ thành danh còn nhờ những kỹ năng khác nữa. Đó tài vận dụng ngôn ngữ đời thường một cách sáng tạo tức là thoáng hơn, chính xác hơn, gắn gọn hơn trong mô tả một cảnh vật hay nhân vật đặc biệt. Đó là lối viết mang phong cách độc đáo hay kỹ thuật vận dụng loại ngôn ngữ phù hợp với chủ đề, với không gian mô tả, với ngữ điệu đặc trưng của từng vùng miền, từng trình độ, cá tính của mỗi nhân vật..rồi còn phải tạo ra nhiều bất ngờ thú vị, nhiều cú kịch tính (coup de theatre).

Viết văn kể truyện hình như chỉ cần nắm vững các nguyên tắc đó nhưng với thơ ca ta còn phải biết vận dung âm điệu và biểu tượng. Âm điệu là vần nội, vần ngoại, vần cuối câu, luật bằng trắc. Biểu tượng là hình ảnh hay ý tưởng có khả năng gợi lên hình ảnh hay ý tưởng khác, ta sẽ bàn sau.. Trước tiên ta xem các nguyên tắc trên được vận dụng trong văn kể truyện trong đoạn văn dưới đây,  trong đó cách hành văn thật bình dị, đơn giản, pha trộn chút ngữ điệu chân chất phương Nam, ai cũng có thể viết được, đó lại là cách hành văn tiêu biểu, không thay đổi xuyên suốt cả chục cuốn tiểu thuyết của một tác giả quen thuộc.

“ Hắn quyết định. Hắn sẽ đi. Hắn sẽ từ giả những người hắn yêu nhất đời, người mẹ nhẫn nhục, người chị đau khổ cũng như đứa con gái mười bảy tuổi, người yêu của hắn Hắn sẽ từ bỏ máy gia đình của người cha hà khắc để đi lập nghiệp. Hắn sẽ kiếm tiền, hắn phải có thật nhiều tiền để một ngày nào đó trở về, đem sung sướng cho mẹ, chị, người yêu, tạo lại một gia đình khác Hắn đưa tay chỉ vào miếu Bà, nói :”  Qua thề có Bà trong miếu này làm chứng cho qua, nếu qua bỏ em thì Bà vặn họng qua chết, đừng để mạng qua. ( ngữ điệu chân chất) “. ( Hồ Biểu Chánh)

Như vậy chỉ cần hiểu rõ thật kỹ các nguyên tắc ngữ học căn bản trong sử dụng ngôn ngữ cộng với  một nội dung lạ là có thể tạo được một câu chuyện. Và có thể nói đó cũng là cách hành văn trong đa số tiểu thuyết Phương Tây ở thế kỷ 19 và tiểu thuyết Việt Nam ở đầu thế kỷ 20. Cách hành văn đơn giản đó kết hợp với sự thấu đáo vần điệu là có thể làm thơ, tất nhiên thơ hay, dở còn do khả năng của cá nhân nữa . Hãy xem đoạn thơ dưới đây:

Trời sinh ra bác Tản Đà

Quê hương thì có, cửa nhà thì không

Nửa đời Nam, Bắc, Tây, Đông

Bạn bè xum hợp, vợ chồng biệt ly

Túi thơ đeo khắp ba kỳ

Lạ chi rừng biển, thiếu gì gió trăng

Thú ăn chơi cũng gọi rằng

Mà xem chưa dễ ai bằng thế gian

………………………………………

Vắng bạn bè có vợ con

Xa xôi xã hội vuông tròn thất gia

Trăm năm hai chữ “Tản Đà “

Còn sông còn núi còn là ăn chơi.

Dỡ hay muôn sự ở đời

Mây bay nước chảy mặc người thế gian.

                                     (Tản Đà, Thú ăn chơi )

Thơ viết thật dễ hiểu và tự nhiên như ngôn ngữ đời thường và đó gần như là phong cách chung của nhiều nhà thơ đầu thế kỷ 20 như Nguyễn Bính, Hồ Dzếnh…. Nhưng cách viết như thế không  phải là tiêu chuẩn chung. Nhiều nhà văn, nhà thơ, gần như phủ nhận một phần hay toàn bộ truyền thống kinh điển đó. Họ làm như thế không vì sự cầu kỳ chủ quan nhưng vì cho rằng chỉ có phong cách mới này mới phản ảnh được yêu cầu của đối tượng nghệ thuật. Đó là không vận dụng ngữ pháp, không ngắt câu, ngắt đoạn bằng các dấu, không quan tâm trình tự “ nhập đề, thân bài, kết luận” và thậm chí còn vận dụng loại văn bất thành cú...Thủ pháp này rất phổ biến trong thơ ca hiện đai nhưng trong văn xuôi, văn kể chuyện cũng có một số trường hợp như William Faulkner,  người đã vận dụng kỹ thuật đó trong The Sound and the Fury ( Thanh âm và Cuồng nộ) và đã gây ra lắm tranh cải, lắm lời khen chê.

Đây là câu chuyện xoay quanh bốn anh em nhà Compson gồm Quentin ( anh cả), Jason, Caddy và Benji. Gia đình này có gốc gác thuộc tầng lớp cao ở miền Nam nước Mỹ nhưng đã phá sản và mất hết truyền thống quý phái. Đúng hơn đây là tập hợp bốn câu chuyện gồm bốn chương,  ba chương đầu là chuyện đời tự kể của Jason, Quentin và Benji,  kể theo cách diễn đạt “của mọi, của lười ươi”  theo cách nói của Bùi Giáng, tức là chẳng có cú pháp, chẳng có móc thời gian nên rất  khó hiểu. Cả ba chương này đều lập lại các sự việc theo cách nhìn riêng của mỗi người nhưng chủ yếu xoay quanh cô Caddy như là một ám ảnh tình dục và mô tả Caddy như là cô gái lăng nhăng tình cảm, lăng nhăng đến nổi phải chửa hoang, lăng nhăng đến độ có thể cô cũng có tình riêng với Quentin. Dưới đây là một đoạn trong chuyện kể của Quentin.

Khi biết cô mang bầu, Quentin thuyết phục ông Compson nên có hành động nào đó để bảo vệ danh giá cho cô và gia đình . Ông này là tay nát rượu, mất hết khả năng ứng xử, đã từ chồi viện cớ trinh tiết chỉ là trò bịa đặt của đàn ông. Quentin giải quyết vụ việc bằng cách rũ Caddy cùng tự sát và đã thử làm.

…Then I was crying her hand touched me again and I was crying aganst her damp blouse then she lying on her bach looking past my head into the sky I could see the a rim of white under her irises I opened my knife.. I held the point of my knife at her throat. it would take but a second just a second then I can do mine I can do mine then all right can you do yours by yourseff yes the blades long enough and everyone and Benji in bed by now yes yes it wont take but a second Ill not to hurt all right wiil you close your eyes no like this youll have to push it harder touch your hanh to it but she didn’t move her eyes were wide open looking past my head at the sky Caddy do you remember how Dilsey fussed at you because your drawers were muddy don’t cry I am not crying  Caddy push it are you going to do you want me to yes push it touch your hand to it don’t cry poor Quentin but I couldnt stop she held my head against her damp hard breast I could hear her heart goiing firm and slow now not hammerrng and the water gurgling among the willows in the dard and waves of honeysuckle coming up the air my arm and shoulder were twisted under me.

Rồi tôi khóc tay nó lại chạm vào người tôi và tôi guc đầu khóc lên tấm áo ẩm ướt của nó kế đó nó nàm ngửa mặt nhìn bầu trời qua vay tôi tôi thấy rõ một vòng trắng bạch quanh mắt nó tôi mở dao ra. tôi dí mủi dao vào cổ nó. chỉ cần một giây thôi đúng một giây rồi tao sẽ làm cho tao rồi tao sẽ làm cho tao tiếp theo. tốt thôi anh có thể tự làm thế với anh chứ được chứ lưỡi dao cũng đủ dài và mọi người và Benjy giờ đã ngủ cả rồi vâng vâng chỉ cần một giây thôi tao  sẽ cố không làm đau tốt lắm mày nhám mắt đi không như thế anh sẽ phải đâm mũi dao sâu hơn hãy đặt tay mày vào con dao đi nhưng nó bất động mắt nó mở to nhìn bầu trời qua đâu tóc tôi Caddy mầy có nhớ cái ngày bà Dilsey phát cáu vì quần mầy lấm bùn đất chứ ( hối tiếc việc Caddy đã thất thân) đừng khóc mà anh tao đâu có khóc Caddy ấn  dao xuống đi anh chuẩn bị làm chứ bộ mầy muốn tao làm thế à được rồi hãy ấn dao xuống mầy hãy đặt tay vào  dao đi  Quentin tội nghiệp anh đừng khóc mà nhưng tôi không thể dừng khóc nó vòng tay ôm đầu tôi vào lòng ngực cứng và ẩm của nó tôi nghe tim nó đập mạnh và chậm chứ không thình thịch nữa và nghe như có nước lả chả rơi lên gồi trong bóng tối và nghe thoang thoảng mùi hoa kim ngân trong không khí cánh tay và vay tôi tê trẹo dưới thân tôi

. Trong đoạn văn trên ta thấy việc chung chạ nam nữ này còn ẩn chứa rất nhiều khả năng. Có thể họ đang làm tình nhưng không phải là làm theo kiểu đời thường mà làm tình trong nước mắt và với con dao  Có thể họ kề cận nhau để nói ra cho hết những cai đắng, oan khiên của số phận khắc nghiệt. Có thể họ ôm ấp nhau để chia sẻ tâm sự trước cảnh ngộ phủ phàng, để biểu lộ sự cuồng nộ, sự phản kháng bằng hành động duy nhất trong tầm tay là cùng nhau tự sát. Đó là lý do tại sao Faulkner chọn tiều đề Thanh âm và Cuồng nộ để ngụ ý muốn nói Âm thanh của Cuồng nộ.

Đây là kỹ thuật hành văn gọi là sự tuôn trào cảm nhận ( stream of consciousness ) do J. Royce nghĩ ra, đó là ghị nhận tất cả cảm giác, cảm xúc, hành vi  trên cùng một bình diện, không nói lý do, không phân biệt thời gian, không phân biệt chủ thể ( tôi, tao), khách thể ( nó, mày), khiền toàn bộ câu chuyện thành một tồn tục không ngừng tuôn chảy. Kỹ thuật này phù hợp với thơ ca hơn bởi cái thực tại mà nó mô tả luôn mờ mờ, ảo ảo, tuôn tuộc như trong giấc mộng, tri thức không thể xác định được gì một cách cụ thể. Kỹ thuật mới này cũng đã được nhiều nhà thơ Việt Nam áp dụng.

. Đường sông bóng đổ cơ trần
Gẫm chông gai ấy ai từng đạp qua
Ghì môi cơn mộng la đà
Tiêu giao suốt cõi mù sa trên rừng
Nửa vời trăng rộng mông lung
Đường hoa nghi hoặc tháp tùng ni cô

                                             Bùi Giáng

Hai câu đầu tương đối dễ hiểu nhờ dựa vào các nguyên tắc ngữ pháp. Bốn câu sau thì không thể bởi chỉ là những kết hợp hình ảnh nhằm gây ấn tượng mạnh hay cảm giác mà Bùi Giáng gọi là “ ưu sầu nhất” và “ thơ dại nhất” , nghĩa là thơ đảo điên, điên đảo nhất! ( còn tiếp )